ભારતમાં ભક્તિ અને પરંપરાના તહેવાર તરીકે રથયાત્રાને અનન્ય સ્થાન પ્રાપ્ત છે. દર વર્ષે અષાઢ સુદ બીજના દિવસે ઉજવાતી જગન્નાથજીની રથયાત્રા માત્ર ધાર્મિક નહીં પરંતુ સાંસ્કૃતિક અને સામાજિક એકતાનું પણ પ્રતિક બની છે.
રથયાત્રાનું ધાર્મિક અને ઐતિહાસિક મહત્વ:
જગન્નાથજીનું મંદિર ઓડિશાના પુરીમાં આવેલું છે જે હિન્દુ ધર્મના ચાર ધામમાંથી એક મહત્વપૂર્ણ ધામ છે. અહીં દર વર્ષે અષાઢ સુદ બીજના દિવસે જગન્નાથ ભગવાન, ભાઈ બલરામ અને બહેન સુભદ્રાને રથમાં બેસાડી ગુંડીચા મંદિર લઈ જવામાં આવે છે. તે તહેવારની શરૂઆત અનેક પૌરાણિક કથાઓ સાથે સંકળાયેલી છે:
- સુભદ્રાનું પિયર આવવું: એક લોકકથા અનુસાર, ભગવાન શ્રીકૃષ્ણની બહેન સુભદ્રાજી પિયર આવે છે અને નગરભ્રમણ કરવાની ઈચ્છા વ્યક્ત કરે છે. ત્યારે ભાઈ શ્રીકૃષ્ણ અને બલરામ સાથે રથમાં બેસીને નગરભ્રમણ કરે છે. આ પ્રસંગને આધારે રથયાત્રાની પરંપરા શરૂ થયાની માન્યતા છે.
- ગુંડીચા મંદિરની યાત્રા: અન્ય માન્યતા પ્રમાણે, ગુંડીચા મંદિર કૃષ્ણ ભગવાનની માસીનું સ્થળ છે. તેઓ વર્ષમાં એક વખત ભગવાનને તેમના ઘરમાં આવવાનું આમંત્રણ આપે છે. ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ, ભાઈ બલરામ અને બહેન સુભદ્રા ત્યાં રથમાં બેસી જતા રહે છે અને સાત દિવસ રોકાઈ પાછા ફરે છે. આ યાત્રાને “ગુંડીચા યાત્રા” પણ કહેવાય છે.
- મથુરા યાત્રા બાદ કંસવધ: કહેવાય છે કે કંસના વધ બાદ ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ ભાઈ-બહેન સાથે મથુરામાં નગરપ્રજાને દર્શન આપવા નીકળ્યા હતા. એથી રથયાત્રાની શરૂઆત થઈ હોવાનું પણ મનાય છે.
- રાસલીલા કથા અને નારદજીનો આશિર્વાદ: એક પ્રસિદ્ધ કથા મુજબ, ભગવાન કૃષ્ણની રાસલીલાની વાત માતા રોહિણી બલરામની માતાને રાણીઓ કહી રહી હતી. તે સમયે સુભદ્રાને બહાર રક્ષાકવચ તરીકે ઊભા રાખવામાં આવ્યા હતા, પણ તેઓ પણ રસલીલા સાંભળવામાં લીન થઈ ગયા. ત્યારબાદ શ્રીકૃષ્ણ અને બલરામ પણ આવી પહોંચ્યા અને ત્રણેય ભાઈ-બહેન એકસાથે ધ્યાનસ્થ થયાં. એ સમયે નારદજી આવ્યા અને તેઓ ખૂબ પ્રસન્ન થયા. તેમણે પ્રાર્થના કરી કે ત્રણેય ભાઈ-બહેન આમજ ભક્તોને દર્શન આપે. આથી annually રથયાત્રામાં ત્રણેય ભાઈ-બહેનના દર્શન થાય છે.
- વિશ્વકર્મા દ્વારા અઘૂરી મૂર્તિ: પૂરીના રાજા ઈન્દ્રદ્યુમ્નને સ્વપ્નમાં દેવદૂત દર્શન આપીને ભગવાન કૃષ્ણના અવશેષોને સ્થાપવા કહ્યું. ભગવાન વિશ્વકર્મા મૂર્તિ બનાવવાનું કાર્ય શરૂ કરે છે અને શરત મૂકે છે કે કોઈ અંદર ન જોઈએ. રાજાએ દરવાજો ખોલી દીધો જેથી કાર્ય અધૂરૂ રહી જાય છે. આજે પણ ભગવાન જગન્નાથ, બલરામ અને સુભદ્રાની મૂર્તિઓ અધૂરી જ હોય છે અને દર 12 વર્ષે નવી પ્રતિમાઓ બનાવાય છે.
જગન્નાથ મંદિર અને મૂર્તિ બનાવટનો ઇતિહાસ:
કહેવામાં આવે છે કે કૃષ્ણ ભગવાનના અવસાન પછી તેમના દેહના અવશેષોને લઈને ભાઈ બલરામ સમુદ્રમાં ઢળી પડ્યા હતા. પૂરીના રાજા ઈન્દ્રદ્યુમ્ને ભગવાનનું મંદિર બનાવ્યું અને વિશ્વકર્મા દ્વારા અઘૂરી મૂર્તિઓ તૈયાર કરાવી. આજે પણ તે અઘૂરી મૂર્તિઓ રથયાત્રામાં ઉપયોગમાં લેવાય છે. દર ૧૨ વર્ષે મૂર્તિઓ બદલાય છે.
રથોની વિશેષતાઓ:
- જગન્નાથજીનો રથ (નંદીઘોષ):
- ૪૫ ફૂટ ઉંચો, ૧૬ પૈડા
- ઘોડાં: શ્વેત, હરિદાશ્વ, શંખ, બલાહક
- રક્ષા કરે છે ગરુડ, ધ્વજ: ત્રિલોક્યવાહિની
- બલરામનો રથ (તાલધ્વજ):
- ૪૩ ફૂટ ઉંચો, ૧૪ પૈડા
- ઘોડાં: ત્રિબ્રા, ઘોરા, દીર્ઘશર્મા, સ્વર્ણનાવા
- રક્ષા કરે છે વાસુદેવ
- સુભદ્રાનો રથ (દેવદલન):
- ૪૨ ફૂટ ઉંચો, ૧૨ પૈડા
- ઘોડાં: કોફી રંગના
- રક્ષા કરે છે જયદુર્ગા
અમદાવાદની રથયાત્રા:
ગુજરાતમાં ખાસ કરીને અમદાવાદની રથયાત્રા સમગ્ર રાજ્ય માટે ગૌરવનો વિષય છે. અહીં જગન્નાથ મંદિરમાંથી શરૂ થતી રથયાત્રા શહેરની મુખ્ય સડકો પરથી પસાર થાય છે. આ રથયાત્રામાં રાષ્ટ્રીય એકતા પણ દર્શાય છે કારણ કે મુસ્લિમ સમુદાયના આગેવાનો મહંતને ચાંદીનો રથ ભેટ આપી શુભકામનાઓ પાઠવે છે.
પહિદ વિધિ અહીંની વિશિષ્ટ વિધિ છે જેમાં મુખ્ય મહંત સોનાની સાફણીથી રસ્તા સાફ કરે છે, જે ભગવાનના સમક્ષ નમ્રતા અને સેવા ભાવના દર્શાવે છે.
રથયાત્રા સમગ્ર વિશ્વમાં:
વિદેશમાં પણ રથયાત્રાનું આયોજન ઇસ્કોન સંસ્થાના માધ્યમથી થાય છે. લંડન, ન્યૂયોર્ક, મેલબોર્ન, ટોરોન્ટો, પેરિસ સહિત અનેક શહેરોમાં ભવ્ય આયોજન થતું હોય છે. ભારતથી બહાર પણ રથયાત્રાની ભાવનાને જીવંત રાખવામાં આવે છે.
મહત્ત્વપૂર્ણ તથ્યો:
- ભગવાન નંદીઘોષ રથમાં પધારે છે
- ભગવાનને મેળાવડા જેવો પ્રસંગ છે, જેમાં લાખો ભક્તો ઉમટી પડે છે
- રથ ખેંચવાથી પુણ્ય મળે છે અને મનોકામનાઓ પૂર્ણ થાય છે
- રથયાત્રા નવ દિવસ સુધી ચાલે છે, જેમાં ગુંડીચા મંદિર અને પછી બહુડા (પરત ફરવી) વિધિ થાય છે
અંતિમ વિચાર:
રથયાત્રા માત્ર તહેવાર નહીં પરંતુ ભક્તિ, સંસ્કૃતિ, સામાજિક એકતા અને ભાવના પ્રત્યે શ્રદ્ધાનું પ્રતિક છે. આવા તહેવારો આપણને આપણાં મૂળ ધરોહર અને પરંપરાની યાદ અપાવે છે. જ્યારે ભગવાન પોતે ભક્તોને મળવા નીકળે, ત્યારે ભક્તિનો ઉલ્લાસ સઘળા ભક્તોમાં છલકાય છે.
