ગુજરાતી ઘરા એ રમણીય ૫ર્વતો, નદીઓ અને મંદીરોની ભુમિ ગણાય છે. એમાંય સોમનાથ મંદિરનો સમાવેશ તો ભારતના ૧૨ જ્યોતિર્લિંગ મંદિરોમાં થાય છે. ગુજરાતનાં પશ્ચિમ કિનારે સૌરાષ્ટ્રમાં વેરાવળ નજીક પ્રભાસ પાટણમાં સમુદ્રના કિનારે આવેલું સોમનાથ મંદિર શિવના બાર જ્યોતિર્લિંગ મંદિરમાં સૌ પ્રથમ માનવામાં આવે છે. તે ગુજરાતનં મહત્વપૂર્ણ યાત્રાધામ અને પ્રવાસી સ્થળ છે. ભૂતકાળમાં અનેક મુસ્લિમ આક્રમણકારો અને પોર્ટુગીઝો દ્વારા વારંવાર નાશ કર્યા બાદ, અનેક વખત પુનઃસ્થાપિત થયેલા આ ભવ્ય મંદિરનું પુનઃસ્થાપન હિન્દુ મંદિરની સ્થાપત્યની ચૌલુક્ય શૈલીમાં થયું હતું. હાલ જે મંદિર છે તેનું પુનર્નિર્માણ ભારતના લોખંડી પુરૂષ તથા પહેલા નાયબ વડાપ્રધાન સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ દ્વારા વર્ષ 1951 માં કરાવવામાં આવ્યુ હતું.
ભારતના 12 જ્યોતિર્લિંગોમાં પ્રથમ સ્થાન ધરાવતું સોમનાથ મંદિર માત્ર એક ધાર્મિક તીર્થ નથી, તે તો આ દેશના ગૌરવશાળી ઇતિહાસનું જીવંત દસ્તાવેજ છે. અરબી સમુદ્રના કિનારે વસેલું આ મંદિર તેના પવિત્ર વાતાવરણ, આદર્શ શિલ્પકલા અને અનોખી વારસાઘટનાથી યાત્રિકોના દિલમાં વિશેષ સ્થાન ધરાવે છે. ચાલો, જાણીએ સોમનાથ મંદિરનું ઇતિહાસ, મહત્વ અને તમારા પ્રવાસ માટેનું સંપૂર્ણ માર્ગદર્શન.
📜 સોમનાથ મંદિરનો ઇતિહાસ – સ્થાપના અને પૌરાણિક કથા
દંતકથાના અનુસાર, સોમનાથ મંદિર પાછળ એક અદ્ભુત કથા છુપાઈ છે. કહેવાય છે કે ચંદ્રદેવે અહીં પહેલા સોનાનું મંદિર, પછી રાવણે ચાંદીનું મંદિર, અને અંતે શ્રીકૃષ્ણે ચંદનનાં લાકડાનું મંદિર બાંધ્યું હતું.
ચંદ્રદેવે દક્ષ પ્રજાપતિની ૨૭ પુત્રીઓને વિવાહ કર્યા, જેને આપણે આજે ૨૭ નક્ષત્રો તરીકે ઓળખીએ છીએ. પરંતુ તેમને તેમની તમામ પત્નીઓમાંમાંથી માત્ર રોહિણી પર જ ખાસ પ્રેમ રહ્યો. બાકીની ૨૬ બહેનો પતિના આ વિવાદાસ્પદ વર્તનથી દુઃખી થઈ. જ્યારે તેમના પિતા દક્ષ પ્રજાપતિએ આ વાત જાણી, ત્યારે તેમણે ચંદ્રદેવને સમજાવ્યું કે દરેક પત્ની સાથે સમાન પ્રેમભાવ રાખવો જોઈએ. ચંદ્રદેવે તેમની આ સલાહ અવગણતા દક્ષક્રોધિત થયા અને ચંદ્રને શ્રાપ આપ્યો:
“તારુ તેજ નાશ પામશે.”
શ્રાપના પ્રભાવથી ચંદ્રદેવનું તેજ ઓછી થવા લાગ્યું અને તેઓ ક્ષીણ થઈ ગયા. દુઃખી અને વિવશ ચંદ્રદેવ પ્રજાપિતા બ્રહ્માની સલાહથી અરબી સાગર કાંઠે આવેલા આ પવિત્ર તટ પર આવ્યા અને ભગવાન શંકરની આરાધનામાં લીન થયા. તેમણે ભગવાન શિવને પ્રસન્ન કરવા માટે મહામૃત્યુંજય મંત્રનો જપ કરતા ભારે તપસ્યા કરી.
તેઓના ભક્તિભાવથી પ્રસન્ન થઈ ભગવાન શિવએ ચંદ્રદેવને શ્રાપમાંથી આંશિક મુક્તિ આપી. પરિણામે આજે ચંદ્ર સત્તાવાર રીતે ૫૧% સુધી પ્રકાશમાન રહે છે – એટલે કે પંદર દિવસ વધતો જાય છે (શુક્લ પક્ષ) અને પંદર દિવસ ઘટતો જાય છે (કૃષ્ણ પક્ષ).
એ સમયથી અહીં સ્થાપિત થયેલું શિવલિંગ છે જે સોમનાથ તરીકે જગવિખ્યાત છે – અર્થાત્ “ચંદ્રનો દેવ.”
આની પરથી સ્પષ્ટ થાય છે કે સોમનાથ માત્ર ધાર્મિક જ નહિ પરંતુ પ્રાચીન કળાનું પણ પ્રતીક છે.
⚔️ આક્રમણો અને પુનઃનિર્માણ – સોમનાથની અડીખમ ગાથા
સોમનાથ મંદિરનો ઇતિહાસ માત્ર પથ્થરો અને મૂર્તિઓનો નથી – તે ભક્તિ, શૌર્ય અને અસીમ ધીરજની અનોખી કથા છે. આ મંદિર દરેક વિનાશ પછી ફરીથી ઊભું થયુ છે, જે પોતાની જાતે જ એક ચમત્કાર છે.
🏛️ પ્રથમ આક્રમણો અને પુનઃનિર્માણ
કહેવાય છે કે સોમનાથનું પહેલું ભવ્ય મંદિર લગભગ 2000 વર્ષ પહેલા બંધાયું હતું.
- ઇ.સ. 649માં વલ્લભી વંશના રાજા મૈત્રકોએ તેનું પ્રથમ પુનઃનિર્માણ કર્યુ
- ઇ.સ. 755માં જ્યારે અરબી આક્રમણકારી જૂનાએદે સોમનાથ પર હુમલો કર્યો અને મંદિર તોડી નાખ્યું, ત્યારે તે સમયે પણ મંદિર ફરી ઊભું થયું.
- ઇ.સ. 815માં પ્રતિહાર રાજા નાગભટ્ટે લાલ પથ્થરોથી મંદિરનું ત્રીજું નિર્માણ કરાવ્યું.
🗡️ મહંમદ ગઝનવિનો આતંક (ઈ.સ. 1025)
સોમનાથની સૌથી દાર્ણિક ઘટનાનો આરંભ થયો જ્યારે મહંમદ ગઝનવી ૧૦૨૫ની સાલમાં ગુજરાત પર ચઢાઈ કરી.
8 દિવસ ચાલેલા ઘમાસાન યુદ્ધ પછી તેણે પ્રભાસ પાટણનો કિલ્લો તોડી નાંખ્યો. તેની ભયાનક લૂંટ દરમિયાન આશરે 50,000 ભક્તોનો સંહાર થયો.
જ્યારે ગઝનવી મંદિરની શિવમૂર્તિને તોડવા આગળ વધ્યો, ત્યારે સ્થાનિક શિવભક્તો આગળ વધીને કહ્યું:
“તમે માત્ર મૂર્તિને બચાવશો તો અમે તમને પાંચ કરોડ રૂપિયા આપવા તૈયાર છીએ.”
પણ ગઝનવીનો ઉત્તર હત્પાતથી ભરેલો હતો:
“મને પૈસાથી નહિ, આ મૂર્તિને તોડવાથી વધારે આનંદ મળે છે.”
અંતે તેણે શિવલિંગને તોડી નાખ્યું અને તેના ટુકડાઓ ગઝની લઇ ગયો. આટલું જ નહિ – તે ટુકડાઓને ગઝનીની મસ્જિદના પ્રવેશદ્વારના પાયામાં દફનાવી દીધા જેથી મુસ્લિમો પ્રવેશ સમયે તેના ઉપર પગ મૂકે.
🏯 ફરી ઉઠેલા મંદિર – ભક્તોની અજોડ ધીરજ
- ઇ.સ. 1026–1042માં રાજા ભોજ અને સોલંકી ભીમદેવે ભવ્ય ચોથું મંદિર ઊભું કર્યું.
- કુમારપાળે ઈ.સ. 1169માં તેને નવી ભવ્યતા આપી.
- પરંતુ ઈ.સ. 1299માં અલ્લાઉદ્દીન ખિલજીના સેનાપતિ ઉલુઘખાને ફરી મૂર્તિને તોડી નાખી અને ગાડામાં ભરીને દિલ્હી લઈ ગયો.
તે પછી પણ સોમનાથ વારંવાર તૂટીયુ અને ફરી ઊભુ થયુ:
- ઈ.સ. 1308–1325: રાજા મહિપાળ દેવનું પુનઃનિર્માણ
- ઈ.સ. 1348: રાજા રાખેંગાર ચોથાએ મુસ્લિમ શાસકને હાંકી કાઢી મંદિર પાછું મેળવ્યું
- પરંતુ ઈ.સ. 1395માં મુઝ્ઝફરખાન બીજાએ ફરી ધ્વંસ કર્યું
🌸 અંતિમ આક્રમણો પછી શાંતિ
- ઈ.સ. 1451માં રા માંડલિકે મંદિર પાછું લીધું અને પ્રતિષ્ઠા કરી
- ત્યાર પછી પણ મહમદ બેગડાએ તેને મસ્જિદમાં ફેરવ્યું
- ઈ.સ. 1560માં અકબરના સમયમાં મંદિર ફરી હિન્દુઓને પરત મળ્યું
- અંતે મહારાણી અહલ્યાબાઈ હોળકરે ઈ.સ. 1787માં મંદિરનું છેલ્લું જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યું
સ્વતંત્ર ભારત – સોમનાથનું પુનર્જન્મ
જ્યારે ભારત સ્વતંત્ર થયું, ત્યારે આ પવિત્ર સ્થળે ફરી આશાની કિરણો ફેલાઈ. સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલે 1947માં મંદિરના પુનઃનિર્માણનું એલાન કર્યું.
11 મે 1951ના રોજ ભારતના પ્રથમ રાષ્ટ્રપતિ ડૉ. રાજેન્દ્ર પ્રસાદે સોમનાથ જ્યોતિર્લિંગની પ્રાણ પ્રતિષ્ઠા કરી અને કહ્યું:
“સોમનાથનું પુનઃનિર્માણ એ વિનાશ પર વિશ્વાસના વિજયનું પ્રતિક છે.”
આજે ચાલુક્ય શૈલીનું આ ભવ્ય મંદિર માત્ર ગુજરાતનું જ નહીં, પરંતુ આખા ભારતનું ગૌરવ છે. દરિયાની ગર્જના વચ્ચે ઊભું સોમનાથ મંદિર માનવ ધીરજનું, ભક્તિનું અને અજોડ વારસાનું પ્રતીક છે.
🛕 સોમનાથ મંદિરનું ધાર્મિક મહત્વ
સોમનાથ મંદિર માત્ર પથ્થરો અને શિલ્પનું સ્ટ્રક્ચર નથી, તે ભક્તિના સાગરમાં ડૂબી જવાની જગ્યા છે. ભગવાન શિવના ૧૨ જ્યોતિર્લિંગોમાંથી સૌપ્રથમ હોવાને કારણે આ સ્થાનનું ખાસ મહત્ત્વ છે. માનવામાં આવે છે કે અહીં પૂજા કરવાથી જન્મજન્માંતરના પાપો ધોવાઈ જાય છે અને મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે.
શ્રાવણ માસ દરમિયાન અહીં ભક્તોનો મેળો જોવા મળે છે, જ્યાં દૂર દૂરથી લોકો ભગવાન શંકરના આશીર્વાદ મેળવવા આવે છે. અહીંનું મહાશિવરાત્રી મેળો તો અત્યંત ભવ્ય અને આધ્યાત્મિક અનુભવ આપે છે.
આ મંદિરનું શાંતિપૂર્ણ વાતાવરણ અને સાથે અરબી સમુદ્રની ગર્જના ભક્તિભાવને અનેક ગણો વધારી આપે છે. અહીં દરેક પગલું એવા અનુભવથી ભરેલું છે કે જાણે ભગવાન શિવ તમારા નજીક હાજર હોય.
🏯 આર્કિટેક્ચર અને વિશેષતાઓ
- ચાલુક્ય શૈલીમાં બનેલું આ મંદિર તેના વાસ્તુશાસ્ત્ર અને નકશીકામ માટે પ્રસિદ્ધ છે.
- મંદિરના મુખ્ય ભાગોમાં ગર્ભગુહા, પ્રવેશ દ્વાર અને સુંદર શિખરો છે.
- દરિયાની દિશામાં આવેલો બાણસ્થંભ (Arrow Pillar) દર્શાવે છે કે અહીંથી સીધો માર્ગ દક્ષિણ ધ્રુવ સુધી કોઈ જમીન વિના છે.
- સાંજના સમયે મંદિર પર પડતા સૂર્યકિરણોનું દ્રશ્ય મનમોહક લાગે છે.
🗺️ સોમનાથ મંદિર પ્રવાસ માર્ગદર્શન
🕖 દર્શન સમય
| સમય | વિગતો |
|---|---|
| દર્શન સમય | સવારે 6:00 થી રાત્રે 9:00 |
| આરતી સમય | 7:00 AM, 12:00 PM, 7:00 PM |
🚗 કેવી રીતે પહોંચવું?
- રોડ દ્વારા: રાજકોટથી 200 કિમી, દિલ્લીથી 1200 કિમી
- ટ્રેન દ્વારા: સૌથી નજીકનું સ્ટેશન – વેરાવળ (7 કિમી)
- એરપોર્ટ દ્વારા: દીવ એરપોર્ટ – 82 કિમી, રાજકોટ એરપોર્ટ – 200 કિમી
🏨 રહેવાની વ્યવસ્થા
- સોમનાથ ટ્રસ્ટની ધર્મશાળાઓ
- પ્રાઈવેટ હોટલ્સ અને રિસોર્ટ્સ (ઓનલાઈન બુકિંગ ઉપલબ્ધ)
🍛 સ્થાનિક ભોજન
કાઠિયાવાડી થાળી, દાળ-ભાત-શાક, અને કાઠિયાવાડી મીઠાઈઓ અહીંના ખાસ સ્વાદ છે.
📍 સોમનાથ નજીકના સ્થળો
| સ્થળનું નામ | અંતર |
|---|---|
| ભાલકા તીર્થ | 4 કિમી |
| ત્રીવેણી સંગમ | 2 કિમી |
| પ્રબાસ પાટણ | 1 કિમી |
| દીવ | 82 કિમી |
🌿 શ્રેષ્ઠ સમય અને યાત્રા ટિપ્સ
✅ શ્રેષ્ઠ સમય: ઓક્ટોબર થી માર્ચ
✅ શ્રાવણ માસ અને મહાશિવરાત્રી દરમિયાન વિશેષ ઉજવણી
✅ મંદિરની અંદર ફોટોગ્રાફી પર પ્રતિબંધ છે – નિયમોનું પાલન કરો
✅ હળવા કપડાં પહેરવા સલાહભર્યું છે
❓ વારંવાર પૂછાતા પ્રશ્નો (FAQs)
સોમનાથ મંદિર કેમ પ્રસિદ્ધ છે?
સોમનાથ મંદિર એ ભારતનું પ્રથમ જ્યોતિર્લિંગ, મહત્વપૂર્ણ ધાર્મિક અને ઐતિહાસિક વારસાના કારણે પ્રસિદ્ધ છે
દર્શન માટે કેટલો સમય લાગે છે?
સામાન્ય દિવસોમાં 30–45 મિનિટ, તહેવારોમાં વધુ સમય લાગે શકે છે.
ફ્રી પ્રસાદ વ્યવસ્થા છે?
હા, મંદિર ટ્રસ્ટ દ્વારા પ્રસાર સેવા પૂરી પાડવામાં આવે છે.
સોમનાથ મંદિરની યાત્રા એ માત્ર પ્રવાસ નહિ, પરંતુ આત્માને શાંત કરતો એક અનુભવ છે. આ પ્રાચીન મંદિરનું પ્રતિક્રમણ કરો અને ભગવાન શિવના આશીર્વાદ મેળવો. વધુ આકર્ષક સ્થાનોએ મુલાકાત લેવા માટે સતત જોડાયેલા રહો Safar Gujarat સાથે – તમારી દરેક યાત્રાને યાદગાર બનાવીએ સાથે મળીને!
